نگاهی به آثار مهندسی اندیمشک

ایمان مولائی‌نژاد فعال گردشگرى

اختصاصی میراث‌خبر- به مناسبت پنجم اسفندماه روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسى و «روز مهندس» مرورى داریم بر سازه‌هاى مهندسى شهرستان اندیمشک که یکى از متنوع‌ترین مناطق ایران از جنبه دارا بودن آثار مهندسى است. این آثار را مى‌توان در قالب «گردشگرى مهندسى» به عنوان شاخه‌اى از گردشگرى مطرح کرد و بیانگر نقشى است که یک سازه مهندسى مى‌تواند علاوه بر کارایى فنى و ذاتى خود به عنوان یک جاذبه گردشگرى ایفا کند.

١– سد و نیروگاه دز(اولین سد و نیروگاه برقابى بزرگ مقیاس ایران):

تصور کنید که روى سقف یک ساختمان ٧٠ طبقه ایستاده‌اید و پایین را تماشا مى‌کنید! براى شبیه‌سازى چنین حسى کافیست، روى تاج سد دز با ارتفاع ٢٠٣ متر که پنجمین سازه مرتفع ایران است، قدم بزنید و مناظر چشم‌نواز پیرامون آن را مشاهده کنید! این سد اولین سد و نیروگاه برق‌آبى بزرگ مقیاس ایران است که در ٢٣ کیلومترى شمال شرق اندیمشک قرار دارد و در ٢٣ اسفند ماه ١٣۴١ به بهره‌بردارى رسید. سد دز در زمان ساخت ششمین سد مرتفع دنیا بود. دریاچه این سد به طول ۶۵ کیلومتر داراى مناظرى زیبا و چندین جزیره بزرگ و کوچک است که سهم بزرگى در رونق گردشگرى منطقه ایفا کرده است. از اواخر پاییز تا اوایل بهار بهترین زمان بازدید از دریاچه این سد است. بازدید عمومى از سد دز هر ساله در ایام نوروز امکان‌پذیر است. این شاهکار مهندسى آب ایران در قرن بیستم بنا بر آمار پربازدیدترین جاذبه گردشگرى اندیمشک بوده، و جالب است بدانید نماد سد دز به عنوان اثر شاخص اندیمشک روى در تاکسى‌هاى این شهر حک و یکى از خیابان‌هاى شهر اندیمشک با عنوان خیابان سد دز نامگذارى شده است! این اثر صنعتى در ١۶ آذرماه ١٣٩٨ با شماره ٣٢٩١۵ ثبت ملى شد تا جز معدود سدهاى کشور باشد که در فهرست آثار ملى ایران قرار مى‌گیرد.

٢–سد و نیروگاه کرخه (بزرگترین سد خاکى خاورمیانه) :

شاید با شنیدن عنوان بزرگترین دریاچه مصنوعى ایران به یاد دریاچه چیتگر تهران بیفتید ولى جالب است بدانید بزرگترین دریاچه مصنوعى ایران دریاچه سد کرخه است! طول این دریاچه ۶٠ کیلومتر و حجم مخزن آن ۵/٩ میلیارد مکعب بوده و با ارتفاع ١٢٧ متر، بیست و یکمین سازه مرتفع ایران است. این سد، بزرگترین سد «خاکى» خاورمیانه و اولین سد با طراحى و اجراى ایرانى است. عملیات اجرایى آن در سال ١٣٧٠ آغاز شد و در سال ١٣٨٠ به پایان رسید. نیروگاه آن داراى تنها پست بین المللى در بین نیروگاه‌هاى برق‌آبى است که قابلیت صادرات برق را داراست. اواخر پاییز تا اوایل بهار زمان مناسبى براى دیدن مناظر اطراف این سد است. بازدید نوروزى از این ابرسازه مهندسى هر ساله در ایام نوروز امکان پذیر است. سد کرخه در همایش ملی ثبت میراث صنعتی کشور که ١۶ آذر ١٣٩٨ با حضور مدیران ۲۶ استان کشور در بندر ماهشهر برگزار شد با شماره ٣٢٩١۴ در فهرست آثار ملى ایران قرار گرفت.

٣– سد بالارود :

این سد خاکى با ارتفاع ٨۴ متر و طول تاج ١٠۵٠ متر آخرین مراحل ساخت خود را طى مى‌کند. بالارود از معدود سدهاى کشور است که قبل از آبگیرى رسمى باعث کاهش قابل ملاحظه خسارت ناشى از سیل در پایین دست خود شد. با بهره‌بردارى از این سد گردشگرى منطقه رونق دوچندان خواهد گرفت.

۴– سد تنظیمى کرخه ( بزرگترین سد تنظیمى انحرافى ایران) :

این سد با طول ١٠٨٠ متر و ارتفاع ٣۴ متر اولین سد بتن غلطکى کشور است که در ٢۴ دى ماه ١٣٨٨ به بهره بردارى رسید. دریاچه این سد، داراى مناظرى چشم‌نواز و محلى مناسب براى انجام ورزش‌هاى آبى است.

۵– تونل‌هاى دسترسى به سد دز :

زیباترین تونل‌هاى ماشین رو ایران به طول شش و نیم کیلومتر و با شیب ١۵ درجه در دل رشته کوه‌هاى زاگرس که تا قعر نیروگاه دز ادامه دارند و در برخى نقاط داراى چشم اندازهایى رو به تاج سد دز هستند.

۶ – ایستگاه راه‌آهن اندیمشک :

از قدیمى‌ترین ایستگاه‌هاى راه‌آهن کشور با قدمتى بیش از ٩٠ سال. این اثر در ١۵ دى ماه ١٣٠٨ افتتاح شد. از ایستگاه راه‌آهن اندیمشک به عنوان «شناسنامه» این شهر یاد مى‌شود. این ایستگاه شاهد اتفاقات دو جنگ بزرگ قرن بیستم یعنى جنگ جهانى دوم و جنگ ٨ ساله عراق علیه ایران بوده است. از جمله طولانى‌ترین بمباران هوایى تاریخ ایران و دومین در دنیا از لحاظ مدت زمان هجوم هوایى به مدت یک ساعت و چهل و پنج دقیقه در چهارم آذر ١٣۶۵ که محوطه پیرامون این ایستگاه نیز بمباران هوایى شد.

٧– پل راه‌آهن شهبازان (مرتفع‌ترین پل دره‌اى راه‌آهن ایران در زمان ساخت و بلندترین پل ناحیه زاگرس در زمان حال):

پلى طاقى سنگى با مصالح بنایى با ارتفاع حدود ۵٠ متر و طول حدودا ١٩٣ متر. جالب است بدانید که با وجود اینکه در ساخت این پل از مصالح مسلح کننده نظیر فولاد و . . . استفاده نشده، بیش از ٨٠ سال است که بى‌وقفه خدمت رسانى مى‌کند!

٨ – تونل‌هاى شماره ٢٢ و ٢٣ ناحیه راه‌آهن زاگرس:

تونل شماره ٢٢ با طول ٢۴٨١ متر و تونل شماره ٢٣ با طول ٢۵٢۵ متر که از آن‌ها با عنوان تونل‌هاى شاهى و شاهپور یاد مى‌شود طویل‌ترین تونل‌هاى راه‌آهن کشور در زمان ساخت بوده‌اند، که تنها ١٣٠ متر و آن هم بر لبه دیواره دره با هم فاصله دارند. کار ساخت این دو تونل در سال ١٣١٣ آغاز و در سال ١٣١۴ پایان یافت. این دو تونل در آذرماه ١٣٩٨ در فهرست آثار ملى ایران ثبت شد.

٩ – پل قدیم تله‌زنگ (پل مقاومت راه آهن ایران) ‍:

پلى با دهانه  ۷۲ مترى که بزرگترین دهانه در میان پل‌های راه‌آهن به حساب می‌آمد و با انحنایی بصورت s که ساخت بخش قوسى آن‌ را در زمان خودش از مصادیق شاهکار مهندسى کرده است. بزرگترین دهانه پل راه‌آهن سراسری که به علت جریان زیاد رود دز قالب چوبی آن امکان اجرا به روش معمول را نداشت و به صورت دو نیم قوس ساخته شده و با کمک دو دکل چوبی از طرفین، قوس کامل برای ساخت دهانه اصلی شکل گرفت. این پل در دوران دفاع مقدس ١۴ بار مورد حمله هوایى ولى بعد از هر بار حمله هوایى بازسازى و مورد استفاده مجدد قرار مى‌گرفت، و از این رو «پل مقاومت راه‌آهن ایران» لقب گرفته است. میزان خسارت وارده به آن، ۶۵ درصد بوده و در سال‌هاى ۶۶-١٣۶۵ و ١٣٧٣ در دو مرحله مورد بازسازى قرار گرفت. با این وجود چندین سال است که با ساخت پل جدید دیگر تردد قطار روى آن صورت نمى‌گیرد.

١٠– پل جدید تله زنگ ( طویل‌ترین پل صندوقه‌اى کشور) :

این پل بلندترین دهانه پل راه‌آهن در کشور از نوع صندوقه بتنی پیش تنیده درجاریز و به روش طره نامتقارن به طول ١٠٧ متر و پروژه منتخب انجمن بتن ایران در سال ١٣٩۵ و اثر برگزیده  بیست و دومین همایش بین المللی بتن (ACI) – شاخه ایران است.

١١– پل صیحه (شکوه مهندسى آب ایران در عصر صفویه با کاربرى انتقال آب) :

شاید جالب باشد که از عرشه یک پل به جاى عبور و مرور، براى انتقال آب استفاده مى‌شده است! پل صیحه در سال ۱۳۷۹ شناسایی و کار خاکبرداری و مرمت آن از سال ۱۳۸۰ آغاز شد. این بنا دارای ۱۲ دهانه است و در گذشته داراى کاربری انتقال آب بوده و آب را به وسیله کانال به این منطقه آورده و پس از عبور آب از روی پل زمین‌های کشاورزی آن سوى پل را آبیاری کردند. پل‌های آبرو تنها جهت آبیاری زمین‌های کشاورزی به کار می‌آیند و اصطلاحاً آباره گفته می‌شوند.

 ١٢– پاى پل کرخه (یکى از پیچیده‌ترین و بزرگترین سازه‌هاى آبى تاریخى ایران) :

پاى پل یا پل بند کرخه در ٢٠ کیلومترى جنوب غربى اندیمشک و روى رودخانه کرخه واقع شده است. این سازه با طولى نزدیک به ٨٠٠ متر داراى کاربرى دوگانه راه ارتباطى و ایجاد بند براى انتقال آب بوده است. برخى آن را متعلق به دوره عیلامى در حدود ٣ هزار قبل مى‌دانند و معتقدند که آب را به چغازنبیل انتقال مى‌داده است و برخى دیگر آن را به دوره ساسانى نسبت مى‌دهند.

١٣– معادن سبزآب و نقش آفرینى در دوران جنگ(جهاد اندیمشک، اولین بنیانگذار ستاد پشتیبانی و مهندسی رزمی جنگ در کشور)

اندیمشک، مناسب‌ترین مکان براى تهیه و تامین شن جهت راه‌سازى و زیرسازى جبهه‌هاى جنوب بود زیرا هم داراى ذخایر شن در حاشیه رودخانه بالارود بود و هم داراى ریل قطار. گردان معادن از سال ۶٢ تا پایان جنگ عراق علیه ایران در سبزآب اندیمشک مستقر بود.

١۴–جاده تدارکاتى جنگ جهانى دوم به عنوان بخشى از دالان پارسى (Persian Corridor ) که از بخشى از آن از اندیمشک عبور مى‌کرد :

دالان ایرانى یا دالان پارسى (Persian Corridor‎) راه‌هایی بودند برای انتقال کمک‌های تأمین‌شده از جانب کشورهای آمریکا و بریتانیا در طول جنگ جهانى دوم ;I به ‌موجب قانون وام و اجاره با استفاده از این مسیرها و راه‌ها و از طریق کشور ایران به شوروى حمل می‌شد. پل قدیم بالارود شمالى جاده تدارکاتى عبورى از پیرامون روستاى تک تکاب و . . . بخش هایى از دالان پارسى را تشکیل مى‌دادند.

١۵ – بقعه محمودعلى ( تنها گنبد رک مضرس سنگى در ایران) :

این بقعه مربوط به سده‌های میانه دوران تاریخى پس از اسلام است و در روستای محمودعلی واقع شده است. وجه تمایز این گنبد با سایر گنبدهاى هم نوع خود مصالح آن است که تماما از سنگ ساخته شده و مهارت استادکاران و معماران ایرانى را به نمایش گذاشته است. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۹۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملى ایران به ثبت رسیده است.

١۶– پل بالارود ( پل شاه عباسى) :

در حال حاضر تنها پایه‌هاى این پل باقیست و در ١۵ کیلومترى شمال اندیمشک قرار دارد. طول آن حدود ١٠٠ متر و معبر آن ۶ متر بوده است. قدمت آن تا دوره ساسانى گاه‌نگارى شده و تا دوره قاجار از آن استفاده مى‌شده است.

١٧– پل راه‌آهن دم دم :

یک پل راه‌آهن طاقی سنگی با مصالح بنایی است که از ٧ دهانه تشکیل شده و بیش از ٨٠ سال قدمت دارد. این پل از پنج دهانه ٢١/۵ متری و دو دهانه ١٠ متری تشکیل شده که در مجموع طول پل را به ١۶۴ متر می‌رساند.

١٨– قنات‌هاى دز و بالارود :

از جمله این قنات‌ها قنات حاشیه رود دز در منطقه چم گلک و قلعه مختار و قنات بالارود است. روی رودخانه بالارود سه پل و بیش از ۵ رشته قنات (قمش) ساخته شده، که قمش بالارود با طولی قریب به ۷ کیلومتر درشرق رودخانه احداث شده و جزء معدود سازه‌های آبی خوزستان بوده که کاربری آن هنوز پابرجاست و بر رونق دشت لور تاثیر به سزایی داشته است.

١٩– پل زال:

بقایاى این پل در ۴٠ کیلومترى شمال غرب اندیمشک قرار دارد و داراى ١١٠ متر طول و ۶/۵ متر عرض بوده است. برخى باستان‌شناسان از جمله هرتسفلد و دمورگان قدمت این پل را متعلق به دوره ساسانى مى‌دانند. و به نقل از راولینسون و مسیو چریکف دو سیاح و نظامى عصر قاجار این همان پلى است که تیمورلنگ و سپاهیانش با گذر از آن به پیکار خونین با افراسیاب حاکم اتابکان لرستان مى‌رود.

٢٠– قلعه‌هاى تاریخى رزه، کرون، ادریسى، حسینى :

این قلعه‌هاى تاریخى که عمدتا مربوط به دوره صفویه است در گذشته منزلگاه کاروانیان عبورى از منطقه بوده‌اند.

٢١ – بقایاى تصفیه‌خانه اولین شرکت مونتاژ ماشین ایران :

اولین کارخانه مونتاژ ماشین در ایران، در شهر اندیمشک توسط شرکت لیتل دیترویت و در زمان جنگ جهانى دوم راه‌اندازى شد. بقایاى تصفیه‌خانه این شرکت در شمال شهر اندیمشک هنوز پابرجاست.